مراحل باغسازي از انتخاب زمين تا احداث باغ
مقاله های بیشتر از منظر
پارك‌ها و باغ‌ها براي مردم و براي بهسازي محيط زيست آنان احداث مي‌گردد. به اين دليل هر پروژه با درنظر گرفتن نيازهاي رواني و جسمي افراد آن منطقه خاص برنامه‌ريزي شده و طراحي مي‌شود. طرح با ايجاد فضايي مناسب، آسايش بيشتر مردم را فراهم آورده و پناهگاهي دلپذير براي آنان بوجود مي‌آورد. همه مردم به خصوص ساكنان شهرهاي بزرگ و پرجمعيت احتياج به مكاني دارند كه پس از كشمكش‌هاي روزانه بتوانند به آن مكان پناه برده و آرامش يابند.
كار طراح باغ در چند مرحله انجام مي‌گيرد. اين مراحل به ترتيب عبارتند از:
•مرحله انتخاب مكان مناسب؛
•بازديد از زمين و نقشه‌برداري؛
•تجزيه و تحليل يا ارزيابي مكان؛
•تجزيه و تحليل احتياجات افرادي كه بيشتر از آن محل استفاده مي‌كنند؛
•انتخاب قسمت‌هاي مختلف مجموعه باغ؛
•مربوط ساختن قسمت‌هاي انتخاب شده به يكديگر؛
•انتخاب گياه؛
•زيباسازي.
1. انتخاب مكان مناسب
شكل زمين و اندازه مكان زيربنا در طراحي باغ اهميت بسيار دارد. در اكثر ممالك، انتخاب مكان مناسب به كمك طراحان باغ صورت مي‌گيرد. مثلاً طراح باغ منطقه‌اي را مناسب باغ گياهشناسي و باغ تفريحي و ناحيه‌اي را مناسب منطقه مسكومي تشخيص داده و انتخاب مي‌كند. اهميت فضاي سبز و رابطه آن با محيط زيست، به تازگي در ايران مورد توجه قرار گرفته است. كوشش كنوني مسوولان در اين است كه در مناطق پرجمعيت كاسته و به بهسازي محيط زيست منطقه كمك كرده باشند. براي اجراي اين منظور قوانيني نيز در امور شهرسازي و شهرداري وضع شده است كه طبق اين قوانين نسبت فضاي سبز به ساختمان‌ها كنترل مي‌شود، يعني در هر منطقه مشخص نموده‌اند كه چند درصد از زمين زيربنا و چند درصد آن به فضاي سبز و محوطه‌سازي اختصاص مي‌يابد. مقدار فضاي سبز و پارك در شهرك‌ها نيز قوانين خاص خود را دارد. چنين لوايح و قوانيني به بهسازي محيط زيست كمك فراوان مي‌كند.
اكثر اوقات، باغساز ايراني با مكاني انتخاب شده روبروست، لذا براي ايجاد فضايي قابل استفاده و زيربنا به مشكلات و مسائل پچيده‌تري برخورد مي‌كند. اميد است كه در آينده بتوان مانند ساير ممالك مترقي انتخاب مكان مناسب احداث پارك را بر عهده طراحان باغ گذاشت.
2. بازديد از زمين و نقشه‌برداري
پس از انتخاب مكان مناسب، طرح به محل رفته و شخصاً مكان را بررسي مي‌نمايد. در اين مرحله به كمك نقشه‌برداران، نقشه كامل و دقيق مكان مثل پستي و بلندي حدود باغ و بالاخره تمام موقعيت‌هاي فيزيكي موجود در زمين را بر كاغذ رسم مي‌نمايد. معمولاً طراح تمام مشخصات مورد احتياج خود را آماده كرده و نقشه‌بردار نتايج بدست آمده را محاسبه و ترسيم مي‌نمايد.
اطلاعات و مشخصات مورد نياز عبارتند از:
•عنوان نقشه‌برداري، محل زمين، مقياس، جهت شمال نقشه و زمين و تاريخ؛
•حدود زمين باغ و خيابان‌ها و جاده‌هاي مجاور (با ذكر فاصله)؛
•خطوط ساختمان‌ها؛
•نام صاحبان زمين‌هاي مجاور؛
•محل دقيق تمام ديوارها، پرچين‌ها، خيابان‌ها، مجاري فاضلاب، پله‌ها، با ذكر نوع مصالح بكار رفته يا نماي بكار رفته در اين اماكن؛
•محل پل‌ها و چاه‌ها و مستحدثاتي از اين قبيل كه اطراف زمين موردنظر وجود دارند؛
•محل و نوع و جهت جريان تمام مجاري اصلي فاضلاب در زمين يا زمين‌هاي مجاور زه‌كشي. محل وقوع و اندازه تمام خطوط آب و گاز و پيچ‌هاي آب و محل كنتور و همچنين محل تيرهاي برق و تلفن و مسير سيم‌هاي برق و تلفن؛
•محل و اندازه باتلاق‌ها، مسير سيلاب يا آب‌گيرهاي موجود در زمين؛
•حدود نواحي جنگلي، محل درختان موجود كه قطر آنها از 20 سانتيمت تجاوز مي‌نمايد، بر نقشه مشخص گشته و نوع و ارتفاع و قطر تنه آنها ذكر گردد.
مطالب ذكر شده بوسيله نقشه‌برداران تهيه شده و بر كاغذ رسم مي‌گردد، ولي تنها اين نقشه براي شروع طراحي كافي نيست، بلكه طراح بايد خود به محل رفته و تمام جوانب را با چشم تيزبين خود بنگرد و به اصطلاح طراحان، محل را لمس كند.
3. تجزيه و تحليل مكان
در اين مرحله طراح به محل باغ رفته و تمام جوانب محل را سنجيده و بر نقشه‌اي كه نقشه‌بردار به او داده، اطلاعات زير را رسم مي‌نمايد:
•جهت بهترين و بدترين مناظر؛
•از درختاني كه توسط نقشه‌بردار اندازه‌گيري شده، كدام يك حذف و كدام يك حفظ گردد.
•اجسام و ساختمانهاي نازيبا در زمين‌هاي مجاور (با ذكر فاصله تقريبي)؛
•محل مناسب احداث ساختمانهاي جديد در پارك؛
•جهت حركت خورشيد؛
•جهت وزش باد؛
•تجزيه و تحليل اقليم خرد منطقه باغ؛
•عوامل طبيعي ديگر از قبيل: سرچشمه‌ها، درختچه‌هاي كمياب، كف‌پوش‌هاي گياهي (علف‌هاي موجود در زمين)، وجود خاك سطح‌الارض و عمق آن، زمين و خاك فرسوده و غيره.
•مشخصات تمام عوامل مهم ديگر كه مربوط به زمين خاص مي‌گردد.
حال، طراح از مجموع دانسته‌ها و اطلاعاتي كه خود و نقشه‌بردار كسب كرده، نقشه‌اي رسم مي‌نمايد.
4. تجزيه و تحليل نيازهاي افرادي كه بيشتر از آن مكان استفاده مي‌نمايد
در اينجا طراح عوامل اجتماعي و نيازها و نوع زندگي افراد آن منطقه خاص را به ترتيب زير تجزيه و تحليل مي‌نمايد:
•سنجيدن نسبت تعداد افراد به وسعت آن ناحيه (جمعيت نسبي منطقه پارك)؛
•مقدار فضاي سبز موجود در آن ناحيه؛
•نسبت تقريبي تعداد كودكان به تعدا بزرگسالان آن منطقه؛
•درآمد سرانه (به طور تقريب)؛
•نيازهاي فردي (جسمي و روحي)؛
•نيازهاي اجتماعي.
جمع‌آوري چنين اطلاعاتي به صرف وقت و دقت زياد نياز دارد. سهل‌انگاري در اولين مرحله طرح را گاهي با شكست كلي طرح روبرو ساخته است.
5. انتخاب بخش‌هاي مختلف مجموعه باغ
در اين مرحله تمام دانسته‌هايي را كه از نتيجه تمام تجزيه و تحليل جامعه به دست آورده است، كنار هم گذاشته و قسمت‌هاي قابل استفاده و مورد احتياج فضاي سبز را مشخص مي‌نمايد. در اينجا او مي‌تواند حدود كلي اماكني مانند محل بازي كودكان، محل ورزش، آبگير يا درياچه و حوض‌ها و محل رستوران، محل پاركينگ، محل پيك‌نيك يا نشستن و گرد هم آوردن افراد، محل توالت‌ها، محل ساختمانهاي گوناگون و غيره را مشخص مي‌نمايد.
6. مربوط ساختن بخش‌هاي انتخاب شده
حال كه تمام محل‌هاي قابل استفاده افراد مشخص شده، بايد آنها را به يكديگر مربوط ساخت. در اينجا طراح سعي مي‌كند كه سهل‌ترين راه‌هاي ارتباطي را طرحريزي نمايد. يك باغ محل تفريح است. بايد حتي‌الامكان از احداث راه‌هاي پست و بلند و پرپيچ و خم خودداري نمود. معمولاً افراد مي‌خواهند كه از نزديكترين راه از نقطه‌اي به نقطه ديگر برسند. پس بايد سعي داشت كه مسيرهاي كم‌فراز و نشيب و خطوط ارتباطي كوتاه براي مربوط ساختن قسمت‌هاي مختلف طرح انتخاب نمود. طراح بايد هميشه سنين مختلف افرادي را كه از باغ استفاده مي‌كنند، در خاطر داشته باشد. افراد مسن توانايي راه رفتن بر پياده‌روهاي شني و پست و بلند را ندارند. كودكان نيز نمي‌توانند بر چنين مسيرهايي حركت نمايند. در ضمن آنان ممكن است در دوچرخه و سه چرخه نيز در همين مسيرها استفاده نمايند.
سه نكته قابل توجه در موقع انتخاب نوع و مسير پياده‌رو عبارت است از:
الف) عرض پيادهروها:
پياده‌روهاي پارك بايد به اندازه كافي وسعت داشته باشد تا چندين نفر و كالسكه كودكان، دوچرخه و سه‌چرخه خردسالان بتوانند همزمان به راحتي راه عبور داشته باشند. اگر پياده‌رو خيلي باريك باشد، طبيعتاً مردم روي چمن‌ها يا گل‌كاري مجاور پياده‌رو رفته و بعد از مدتي منظره‌اي ناخوشايند پيدا مي‌كند. اگر هم پيادهروها زيادتر از حد عريض باشد، باز اشتباه است. چون بي‌جهت از فضاي سبز و گل‌كاري و چمن‌كاري كاسته و پارك يا باغ را به جنگلي از آسفالت و يا مصالح ساختماني ديگر تبديل مي‌نمايد.
معمولآً بهتر است كه پياده‌روهاي اصلي عريض‌تر از پياده‌روهاي فرعي باشد تا عبور و مرور بازديدكنندگان به سهولت انجام گيرد.
ب) انتخاب جنس مصالح پياده‌رو:
دقت در انتخاب جنس مصالح پيادهروها جايز است. سرعت حركت افراد بر مسيرهايي كه با مصالح مختلف ساخته شده است، تفاوت فراوان دارد. مثلاً سرعت حركت عابرين پياده بر روي آسفالت خيلي زيادتر از سرعت حركت آنان بر شن و قلوه سنگ است.
لذا مسيرهاي گوناگون را طبق سرعت حركت افراد طراحي مي‌كنند. هميشه مسيرهاي اصلي عبور و مرور را كه سرعت حركت بيشتري لازم است، از جنس آسفالت، بتن و يا بلوك‌هاي بزرگ سيماني انتخاب مي‌نمايند. حركت دوچرخه و كالسكه كودكان نيز بر اين نوع كف‌پوش، صاف و بدون دست‌انداز خواهد بود. چون سرعت حركت در راه‌هاي فرعي كم‌تر از پياده‌روهاي اصلي خواهد بود.
در منازل مسكوني، بهتر است جنس كف‌پوش يا جنس روكار ساختماني منزل هم‌آهنگي داشته باشد.
ج) پيچ و خم و پستي و بلندي مناسب
در باغ‌هايي كه به سبك سنتي ايراني يا سبك‌هاي ايتاليايي و فرانسوي احداث مي‌گردد، معمولاً پيادهروها مستقيم هستند (هميشه از خطوط مستقيم ارتباطي استفاده مي‌شد)، و چون طرح چنين باغ‌هايي بر سطوح مسطح پياده مي‌شد، سراسر مسير پيادهروها هموار و بدون پستي و بلندي بودند، حال آنكه در پارك‌هايي كه به سبك طبيعي طراحي مي‌شوند، مقداري پستي و بلندي وجود دارد. طراح ناچار است كه با كمك قدري پيچ و خم، اين قسمت‌هاي پست و بلند را به يكديگر مربو سازد، ولي بايد دقت داشت كه فراز و نشيب بيش از حد و اندازه نگردد تا تفرج كودكان و بزرگسالان به راحتي انجام گيرد.
7. انتخاب گياه:
حال كه اماكن مورد استفاده و خطوط ارتباطي اين محل‌ها طرح گرديد، مي‌توان گياهان مورد نياز را نيز انتخاب نمود. اين انتخاب بايد با درنظر گرفتن شرايط اقليمي ناحيه و گياهان بومي منطقه انجام گيرد.
شرايط اقليمي در نواحي مختلف ايران تفاوت دارد. اين كشور پهناور شامل آب و هواي مرطوب و گرم (خوزستان و سواحل خليج فارس)، مرطوب معتدل (گيلان)، گرم و خشك (حاشيه كوير) است. بنابراين يك طراح دقيق انتخاب گياه را با درنظر گرفتن شرايط اقليمي منطقه و نوع گياهان بومي آن منطقه انجام مي‌دهد. در اغلب نقاط ايران، تابستان‌ها گرم و خشك و زمستان‌ها سرد است. در تابستان به گياهاني كه مانع تابش مستقيم نور خورشيد بوده و به خنك كردن هوا، كمك نمايد، نياز است، حال آنكه در زمستان، گياهاني كه ممانعت از تابش نور خورشيد نكنند، مورد احتياج هستند تا مردم بتوانند از گرماي دلپذير آفتاب استفاده نمايند. براي اين منظور از درختان سايبان خزان‌پذير استفاده مي‌نمايند. معمولاً در اطراف محل‌هاي نشستن و محل بازي كودكان و در مسير پيادهروها درختان سايبان بكار مي‌رود.
طراح بايد سعي داشته باشد كه تا حد امكان از گياهان (درختان و درختچه‌ها) بومي منطقه‌اي كه پارك در آن احداث مي‌شود، استفاده نمايد تا در مصرف آب و زحمت زياد در نگاهداري اين گياهان صرفه‌جويي شود. امكان رشد سريع‌تر و بهتر گياهان بومي منطقه نيز خيلي بيشتر از گياهان تازه وارد مي‌باشد. مثلاً درخت نخل در تهران رشد كند و سخت دارد، در صورتي كه در سواحل رود كارون رشد و سلامت اين گياه سريع و مطلوب است.
انتخاب گياه بهتر است با درنظر گرفتن رنگ و شكل و فرم آن در فصو ل مختلف سال باشد. يعني هر درخت و يا درختچه با توجه به رنگ برگ، رنگ گل، رنگ ميوه و زمان و فصل خاص هر كدام انتخاب گردد. مي‌توان هر گوشه باغ را در فصل‌هاي مختلف سال با رنگ‌هاي الوان گياهان آرايش داد، ولي بايد از ايجاد تضاد و برخورد رنگ‌هاي تند جلوگيري شود. مثلاً بهتر است درخت سماق كنار درخت سرو نقره‌اي غرس نشود، چون برگ‌هاي درخت سماق در پاييز به رنگ نارنجي تند درآمده و تضادي عجيب با سرو نقره‌اي پيدا مي‌كند و منظره‌اي نازيبا مي‌سازد. به علاوه بهتر است رنگ و فرم هر گياه را نيز در فصول مختلف سال درنظر داست تا طرحي نامتناسب ارائه نگردد.
اصولاً براي بزرگتر جلوه دادن محوطه باغ، سعي مي‌شود كه در قسمت‌هاي عقب باغ از درختان و درختچه‌هايي كه برگ‌هاي آبي و دودي دارند، استفاده شود و در قسمت‌هاي جلويي و جايي كه مدنظر است، گياهان با برگ‌هاي سبز تيره را بكار مي‌برند. پارك‌ها و باغ‌ها، مكاني براي آرامش روح و جسم هستند. پس سعي طراح در اين خواهد بود كه از مخلوط‌كاري و درهم كردن رنگ‌ها و ايجاد فضايي مغشوش خودداري كرده و فضايي آرام بيارانيد. كشت گل‌هاي فصلي و درختچه‌ها به صورت توده‌هاي يك رنگ و يك جنس مخصوصاً در پارك‌ها كه اغلب اين گياهان از فاصله‌اي دور نظاره مي‌گردد، بسيار زيبا مي‌نمايد و جلوه‌اي خاص به محيط مي‌دهد.
8. زيباسازي:
در اينجا طراح سعي مي‌كند با مجسمه‌ها و علامات و غيره، بر زيبايي يك باغ بيافزايد. رنگ و جنس ديوارها و نرده‌ها و وسايل كمكي ديگر مانند آلاچيق‌ها و صندلي، نيمكت‌ها و غيره انتخاب مي‌‌شو د. در يك پارك وجود علائم راهنما ضروري است، لذا در برگزيدن نوع و شكل و محل و تعداد اين علائم در پارك بايد دقت شود. معمولاً سردرهاي ورودي و خروجي هر پارك را كاملاً مشخص مي‌كنند تا افرادي كه از پارك ديدن مي‌نمايند، احساس امنيت بيشتر كرده و گم نشوند.
به ترتيب ذكر شده، كار طراحي از ابتدا تا انتها انجام مي‌گيرد. بايد دانست كه هر پروژه و هر طرح خصوصياتي كاملاً مربوط به خود داشته و نمي‌توان اصولي كلي براي طراحي تمام باغ‌هاي جهان و حتي تمام باغ‌هاي ايران وضع نمود. يك طراح موفق و دقيق، طراحي است كه بتواند مسائل مهم و مورد احتياج هر منطقه را دريافته و همگام با احتياجات فردي و اجتماعي مردم هر ناحيه طرحريزي نمايند.
